1920’­li yılların başlarında Ayvalık, Ege’nin kuzey kıyısındaki zeytin kokulu bir kasaba olarak huzurlu bir yaşam sunuyordu. Oysa sadece birkaç yıl sonra rüzgâr yönünü değiştirdi… 1923’te imzalanan Türkiye‑Yunanistan Nüfus Mübadelesi kapsamında Ayvalık için tüm dengeler alt üst oldu. Ne oldu? 30 Ocak 1923’te Türkiye ve Yunanistan arasındaki sözleşmeyle nüfus değişimi resmen kararlaştırıldı. Ayvalık’ta yaşayan Rum Ortodoks halk Yunanistan’a gönderilirken, Yunanistan’daki Müslüman Türklerin bir kısmı Ayvalık’a yerleştirildi. Bu süreç sadece demografik bir değişim değil; Ayvalık’ın sosyal yapısının, kültürel dokusunun ve mimarisinin de dönüşümünü başlattı. Neden önemli? Ayvalık’ın taş evleri, dar sokakları, kilise-cami dönüşümleri, zeytin işçiliği gibi her yönü bu değişimin izlerini taşır. Mübadele öncesi ve sonrası arasında derin bir “önce ve sonra” hissi vardır. Kasabanın mimari kimliği, mahalle düzeni ve toplumsal ilişkileri bu büyük hareketten nasibini almış durumda. Kısacası, Ayvalık’ta tarih yalnızca geçmişe bakmak değil — geçmişi hissetmek demek.

Bugün Ayvalık’ta dolaşırken, her köşe başında mübadelenin izlerini görmeden edemezsin. Sokaklar, camiler, eski kiliseler, yerleşim bölgesi… Hepsi bir hikâyeyi fısıldar. Hatıraların Sahnesi Mübadeleye ilişkin anma günleri düzenleniyor; örneğin mübadele anlaşmasının imzalandığı 30 Ocak’ta törenler yapılıyor. Yerel halkın anlatıları, “biz geldik, biz gördük, biz uyum sağladık” dediği küçük büyük hikâyelerle dolu. Bu anlatılar Ayvalık’ın kolektif belleğini oluşturuyor. Bugünün Ayvalık’ı Taş evler ve dar sokaklar içinde geziniyorsun; bilirsin ki bu yapıların bir kısmı mübadele öncesine ait. Gözünü kapatıp “bu evde bir zaman Rum komşu yaşadı” diyebilirsin. Yeni kökler de oluştu: Girit’ten gelenlerin katıldığı kültür dernekleri, mahallelerin oluşumu, yeni gelenlerin “ben de buradayım” diyebilmesi… Kültürel miras, yalnızca anıtlarla değil; günlük sohbetlerle, kahvede edilen “dün buradaydı” paylaşımlarıyla yaşıyor. Neden bilmek gerekir? Mübadele Ayvalık için bir kırılmadır ama kırılma aynı zamanda bir başlangıçtı. Bu yüzden Ayvalık’ta geçmişle yüzleşmek, sessizce teşekkür etmek ve yeni hayatın kuruluşunu görmek önemlidir. Ayvalık’ta mübadeleyle ilgili seni en çok etkileyen detay neydi? Bir ev, bir sokak, bir anlatı… Paylaş ve bu kolektif hikâyeye sen de katkı ver.

Ayvalık’ın denizi sadece maviliğiyle değil, bereketiyle de ünlüdür. Sabah erkenden limana inersen, küçük teknelerden yükselen sesleri duyarsın: “Bugün papalina bol!”, “Lagos taze geldi!” Deniz burada hâlâ “sofraya giren dost” sayılır. Ayvalık’ta balık yemek bir törendir. Önce soğuk mezeler gelir, zeytinyağına bulanmış otlar, kalamar dolması, karides güveç, patlıcan salatası…Sonra ana kahraman sahneye çıkar: - Papalina (Ayvalık’ın simgesi; Ege sardalyası gibi ama daha minik, daha çıtır) - Lagos (ızgarasıyla dillere destan) - Levrek buğulama (limon, defne yaprağı ve sabır) - Ahtapot salatası (limon, sirke, biraz deniz havası) Cunda Adası’nda akşamüstü otur, güneş batarken deniz morlaşır. Bir yandan lagos ızgara gelir, bir yandan rüzgâr saçlarını okşar. Yan masada birileri rakı kadehlerini tokuşturur, “Ege böyle yaşanır” der gibi. Ayvalık’ın balık lokantaları aile gibidir. Garson seni isminle çağırır, “geçen sefer kalamar beğenmiştiniz” der. Yemek sadece doyurmaz; seni yavaşlatır, bağlar, hatırlatır. Sonra bir sessizlik olur. Deniz susar, tabakta son papalina kalır. İşte o an anlarsın: Bu kasabanın tadı, tuzu, ruhu aynı masadadır. 🌊🐟

Ayvalık’ta ilkbaharın gelişini sadece havadan anlamazsın; pazarlara bakarsın. Tezgâhların bir köşesinde tazecik, kıvırcık sarı yeşili yapraklarıyla radika görünür ve bilirsin ki “ot mevsimi başlamıştır.” Radika, Ayvalık ve tüm Kuzey Ege’de en çok tüketilen yabani otlardan biridir. Botanikte hindiba ailesinden gelir, hafif acımsı aromasıyla tanınır. Ama Ayvalık kültüründe baharın müjdesi, sofranın ritüeli, temizlenme ve arınma yemeğidir. 🌱 Radika nerede bulunur? - Ayvalık’ın zeytinlik eteklerinde - Sarımsaklı ve Badavut kıyılarında - Cunda’nın arka patikalarında - Kış yağmurlarından sonra güneşe bakan tüm yamaçlarda Toplayanların ortak yorumu: “Radika, kendini sevdirene çıkar.” Gerçekten de radika biraz nazlıdır. Yapraklarını güneşin ilk ışığında, toprak hâlâ nemliyken toplamak en doğrusudur. 🍽️ Peki nasıl pişirilir? Ayvalık’ta radikanın iki makbul hâli vardır: 1. Haşlama + zeytinyağı + limon: Doğal tatların en temiz hâli. Haşlandıktan sonra sarımsak, limon, tuz ve Ayvalık zeytinyağıyla buluşunca aroması küçücük bir mucizeye dönüşür. 2. Sotelenmiş radika: Soğanla birlikte zeytinyağında çevrilir. Üzerine nar ekşisi gezdirilir. Ege kokusunun ta kendisi. 🧿 Kültürel kökeni Radika, Ege mutfağının “acı-tatlı denge kültürü”nün simgelerindendir. Rum mutfağından Osmanlı mutfağına, köy sofralarından modern restoranlara kadar radika, Ayvalık’ta yüzyıllardır yenilen bir ottur. Ayvalık’ta radika tabağı masaya geldiyse sohbet de güzeldir, hava da güzeldir. Radikayı haşlama mı, sote mi seversin? Yoksa hiç denemedin mi?

Şevketi bostan, Ayvalık’ın en karakterli, en ilginç, en “ya sev ya uzak dur” dedirten otudur. Dikenli hâli yüzünden toplaması zahmetlidir ama Ayvalık mutfağında öylesine kıymetlidir ki, pazarda bitiverdiği an alan alır, almayan pişman olur. 🌱 Nerede bulunur? - Ayvalık’ın kırsal bölgelerinde - Çamlık çevresinde - Zeytinliklerin aralarında - Cunda’nın kayalık, güneş alan yamaçlarında Toplayanlar eldiven ve bıçakla çıkar; çünkü şevketi bostan “kolay lokma olmayan” bir ottur. 🍽️ Nasıl pişirilir? Ayvalık mutfağında iki efsane tarif vardır: 1. Şevketi Bostan Yemeği (Etli ya da Zeytinyağlı) Ayvalık’ın Rum-Türk ortak sofrasından miras. Eti seven etle yapar; et sevmeyen zeytinyağlısını bayıla bayıla yer. Kökleri haşlanır, sapları temizlenir ve yemeğe dönüştüğünde hafif burçak kokusu ortaya çıkar. 2.Şevketli Salata Haşlanmış şevket, zeytinyağı, limon, sarımsak… Masaya konduğunda tüm sofraya “Ege geldiii” dedirten bir aroma yayılır. 🧿 Kültürel kökeni Şevketi bostan, Ayvalık’ta Rum mutfağından Türk mutfağına transfer olmuş güçlü bir lezzettir. Hem bir köylü yemeğidir hem de modern restoranların gurme menülerinde kendine yer bulur. Ayvalık’ın “zahmet sever” mutfak kültürünün en güzel göstergesidir: Zorluğun içinden lezzet çıkarmak. 🌞 Karakteri nasıl? Şevketi bostan sanki şöyle der: “Ben kolay bulunmam, kolay soyulmam, ama bir kere tanırsan benden vazgeçemezsin.” Şevketi bostanı ilk kez deneyenlerde hep aynı ifade olur: “Bu neymiş böyle!”Sen denedin mi?