1920’­li yılların başlarında Ayvalık, Ege’nin kuzey kıyısındaki zeytin kokulu bir kasaba olarak huzurlu bir yaşam sunuyordu. Oysa sadece birkaç yıl sonra rüzgâr yönünü değiştirdi… 1923’te imzalanan Türkiye‑Yunanistan Nüfus Mübadelesi kapsamında Ayvalık için tüm dengeler alt üst oldu. Ne oldu? 30 Ocak 1923’te Türkiye ve Yunanistan arasındaki sözleşmeyle nüfus değişimi resmen kararlaştırıldı. Ayvalık’ta yaşayan Rum Ortodoks halk Yunanistan’a gönderilirken, Yunanistan’daki Müslüman Türklerin bir kısmı Ayvalık’a yerleştirildi. Bu süreç sadece demografik bir değişim değil; Ayvalık’ın sosyal yapısının, kültürel dokusunun ve mimarisinin de dönüşümünü başlattı. Neden önemli? Ayvalık’ın taş evleri, dar sokakları, kilise-cami dönüşümleri, zeytin işçiliği gibi her yönü bu değişimin izlerini taşır. Mübadele öncesi ve sonrası arasında derin bir “önce ve sonra” hissi vardır. Kasabanın mimari kimliği, mahalle düzeni ve toplumsal ilişkileri bu büyük hareketten nasibini almış durumda. Kısacası, Ayvalık’ta tarih yalnızca geçmişe bakmak değil — geçmişi hissetmek demek.

Bugün Ayvalık’ta dolaşırken, her köşe başında mübadelenin izlerini görmeden edemezsin. Sokaklar, camiler, eski kiliseler, yerleşim bölgesi… Hepsi bir hikâyeyi fısıldar. Hatıraların Sahnesi Mübadeleye ilişkin anma günleri düzenleniyor; örneğin mübadele anlaşmasının imzalandığı 30 Ocak’ta törenler yapılıyor. Yerel halkın anlatıları, “biz geldik, biz gördük, biz uyum sağladık” dediği küçük büyük hikâyelerle dolu. Bu anlatılar Ayvalık’ın kolektif belleğini oluşturuyor. Bugünün Ayvalık’ı Taş evler ve dar sokaklar içinde geziniyorsun; bilirsin ki bu yapıların bir kısmı mübadele öncesine ait. Gözünü kapatıp “bu evde bir zaman Rum komşu yaşadı” diyebilirsin. Yeni kökler de oluştu: Girit’ten gelenlerin katıldığı kültür dernekleri, mahallelerin oluşumu, yeni gelenlerin “ben de buradayım” diyebilmesi… Kültürel miras, yalnızca anıtlarla değil; günlük sohbetlerle, kahvede edilen “dün buradaydı” paylaşımlarıyla yaşıyor. Neden bilmek gerekir? Mübadele Ayvalık için bir kırılmadır ama kırılma aynı zamanda bir başlangıçtı. Bu yüzden Ayvalık’ta geçmişle yüzleşmek, sessizce teşekkür etmek ve yeni hayatın kuruluşunu görmek önemlidir. Ayvalık’ta mübadeleyle ilgili seni en çok etkileyen detay neydi? Bir ev, bir sokak, bir anlatı… Paylaş ve bu kolektif hikâyeye sen de katkı ver.

Ayvalık’a gelenler ve Ayvalık’ta gidenler… Bu iki grup kasabanın yaşam biçimini dönüştürdü. Mübadele sürecinde yaşanan değişimlerin Ayvalık özelinde nasıl tezahür ettiğini birlikte inceleyelim. Gelenler ve Gidenler - Rum nüfusun gönderilmesiyle Ayvalık’ta boşalan evler, iş yerleri ve araziler oluştu. - Girit, Midilli ve Selanik gibi yerlerden gelen Türkler Ayvalık’a yerleştirildi. Yeni yaşam alanları, yeni bağlar, yeni kültürler kuruldu. - Bu yer değiştirme beraberinde ekonomik, kültürel ve sosyal uyum süreçlerini getirdi. Yeni gelenlerin yerleşmesi, eski yapılarla yeni yaşam arasında köprü oluşturdu. Mimari ve Kültürel Doku Nasıl Etkilendi? - Rum döneminden kalma taş evler, kiliseler, okullar değişen toplumsal yapıyla farklı işlevler kazandı. Lüx evler yerini daha sade yaşama bıraktı. - Yeni komşuların getirdiği mutfaklar, gelenekler ve yaşam biçimleri Ayvalık’ın kültür mozaiğini genişletti: yeni tatlar, yeni sohbetler, yeni mahalle ritüelleri… - Mübadele, Ayvalık’ta bir “yeniden inşa” değil; bir yeniden şekillenme süreciydi. Kasaba bu değişimi kucakladı ancak izlerini saklamadı.

1923’teki mübadeleyle birlikte, Ayvalık’ta yaşayan Rumlar Yunanistan’a göç etti; Midilli ve Girit’ten Türk aileler kasabaya yerleşti. İşte o dönemde Ayvalık ikinci kez doğdu. Evler, zeytinlikler, sokaklar el değiştirdi ama ruh kaldı. Yeni gelenler, zeytinin kıymetini bildi; denizi, rüzgârı, taş evleri korudular. Bu karışım, Ayvalık’a eşsiz bir kültürel doku kazandırdı: bir yanda kahvede Türk kahvesi, diğer yanda fırında sakızlı kurabiye… Bugün Ayvalık’a baktığında, geçmişin sesini duymamak imkânsız. Her sokak bir anı, her ev bir hikâye anlatır. Kısacası, Ayvalık sadece bir yer değil, yaşayan bir tarih kitabıdır. 📖

Ayvalık’ın hikâyesi, sadece taş evlerin ya da zeytin ağaçlarının değil, binlerce yıllık bir uygarlık zincirinin hikâyesidir. Antik dönemde buraya “Kydonia” denirdi — Yunanca’da “ayva” anlamına gelir. Evet, kasabanın adı bile meyveden gelir; hem tatlı, hem buruk, tıpkı Ayvalık’ın kendisi gibi. 🍏 Bölge, MÖ 8. yüzyıldan itibaren Aioller tarafından kurulmuş. Daha sonra Romalılar, Bizanslılar, Osmanlılar… derken her dönem kendi rengini bırakmış. Ayvalık’ın taş evlerindeki mimari karışım da bu yüzden: biraz Bizans zarafeti, biraz Osmanlı ustalığı, biraz da Rum romantizmi. Rivayete göre, ilk yerleşim yeri bugünkü Cunda Adası’ymış. Zamanla kıyıya yerleşilmiş, liman gelişmiş, zeytinyağı üretimiyle kasaba zenginleşmiş.